SKŁADNIKI
Powietrze zanieczyszcza wiele substancji, można je podzielić na związki organiczne, np. benzen, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz związki nieorganiczne, np. ozon i dwutlenek siarki. Innym podziałem, jaki można zastosować, jest podział na zanieczyszczenia gazowe i pyłowe. Najczęściej powietrze zanieczyszczają: dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu i pyły.
Średnie stężenie zanieczyszczeń w Gminie Gierałtowice w 2015 r. (µm/m3)
BENZEN
Jeden z najbardziej rozpowszechnionych związków organicznych, otrzymuje się go z ropy naftowej. Spala się kopcącym płomieniem. Wykazuje własności toksyczne, rakotwórcze oraz działanie narkotyczne. Jego obecność w powietrzu staje się istotnym problemem. Jest dobrym rozpuszczalnikiem dla tłuszczów.
POZIOM DOPUSZCZALNY: 5µg/m3
(wartość średnioroczna)
Otrzymywany jest na wielką skalę w czasie obróbki węgla kamiennego i ropy naftowej. Znajduje się w benzynie, spalinach samochodowych i dymie papierosowym.
Może występować w pokarmach i wodzie pitnej, jednak wchłania się głównie w postaci par przez układ oddechowy. Benzen uszkadza układ nerwowy i szpik kostny, prowadzi do białaczki. Ostre zatrucia benzenem o dużych stężeniach (od 10000 do 65200 mg/m3 przez 5-10 min) prowadzą do śmierci, poprzedzonej objawami narkotycznymi, arytmią i zaburzeniem oddychania.
Niektóre rośliny, np. dracena (wonna i odwrócona), bluszcz pospolity czy chryzantema wielkokwiatowa mają zdolność oczyszczania powietrza z benzenu.
Organiczny jazdę samochodem, wybierajmy komuikację zbiorową lub rower tak często, jak to tylko możliwe.
BENZOPIRENY
Benzopireny należą na wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Często wyróżnia się je ze względu na ich silną rakotwórczość. Wyróżniamy benzo[a]piren i benzo[e]piren. Polska to najbardziej zanieczyszczony benzopirenami kraj Europy. Podczas gdy średnie stężenie benzopirenów w Niemczech wynosi 0,36 ng/m³, w Polsce osiąga aż 5,90 ng/m³ – to ponad 16 razy więcej, a Niemcy nie są najmniej zanieczyszczonym benzopirenami państwem Europy.
Benzopireny powstają w czasie spalania niecałkowitego, w wyniku niskiej emisji, głownie podczas spalania węgla (śmieci w mniejszym stopniu). Benzopireny są także składnikiem dymu papierosowego.
Benzopireny to związki wprost odpowiedzialne za tworzenia raka płuc.
Benzopireny działają szczególnie toksycznie na organizmy wodne, mogą powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku.
Musimy zwracać uwagę na jakość paliwa, którym ogrzewamy domy i mieszkania. Nie możemy palić śmieci, a w niedozwolonych do tego miejsc – papierosów.
DWUTLENEK SIARKI
Dwutlenek węgla jest bezbarwny, ma ostry, duszący zapach. Truje zwierzęta i szkodzi roślinom. W powietrzu tworzy kwas siarkawy, a niewielka ilość utlenia się do kwasu siarkowego. Ma właściwości bielące. W przemyśle spożywczym stosowany jest jako konserwant E220.
POZIOM DOPUSZCZALNY SO2: 350 µg/m3
(czas uśredniania wyników: 1 godzina)
Dwutlenek siarki powstaje głównie w wyniku spalania paliw kopalnych zawierających siarkę, nie tylko w zakładach przemysłowych, ale również w prywatnych kotłach grzewczych.
Dwutlenek siarki wchłaniamy do organizmu przez błonę śluzową nosa i górny odcinek dróg oddechowych. Gaz ten powoduje podrażnienie górnych dróg oddechowych i spojówek, kaszel, często również łzawienie oczu. Może się przyczynić do powstania astmy, skurczu i zapalenia oskrzeli. Wysokie stężenia dwutlenku siarki mogą wywołać ostre choroby górnych dróg oddechowych.
Dwutlenek siarki działa toksycznie na rośliny, niszczy chlorofil i prowadzi do szybszego starzenia się liści, co może prowadzić nawet do śmierci rośliny. W powietrzu tworzy kwas siarkawy, który jest główną przyczyną kwaśnych opadów. Kwaśne deszcze mają katastrofalne skutki dla środowiska, m.in. zakwaszają glebę czy powodują obumieranie drzew.
Możemy ograniczać emisję dwutlenku siarki, powinniśmy przede wszystkim zwrócić uwagę na to, jak ogrzewamy swoje domy lub mieszkania. Najlepiej jest przejść na ogrzewanie z sieci miejskiej lub gazowe, a gdy nie jest to możliwe – wymienić swój piec na bardziej nowoczesny. Dobrze jest używać paliw wysokiej jakości, ze sprawdzonego źródła, o jak najmniejszej zawartości siarki. Warto też zadbać o właściwe docieplenie domu, nie tylko ograniczymy emisję dwutlenku siarki, ale także będziemy zużywać mniej paliw i płacić niższe rachunki.
Przyczyny emisji dwutlenku siarki (Polska, 2014r.)
OZON
Ozon jest odmianą tlenu. Charakterystyczny zapach tego bladoniebieskiego gazu jest wyczuwalny podczas burzy. Naturalnie występuje w ozonosferze, która chroni nas i inne organizmy przed szkodliwym promieniowaniem UV. Stężenie ozonu bywa wyższe w obszarach pozamiejskich, gdzie docierają jego prekursory. Ozon jako zanieczyszczenie nazywany jest czasem złym ozonem.
POZIOM DOPUSZCZALNY: 120 µg/m3
(czas uśredniania wyników: osiem godzin)
Poziom ozonu w Zabrzu w 2016r.
Ozon jest zanieczyszczeniem wtórnym, powstaje wskutek przemian fotochemicznych w powietrzu (przez co jest składnikiem smogu fotochemicznego). Takie przemiany powodują prekursory, dla ozonu są nimi tlenki azotu i węglowodory, które w czasie reakcji przetwarzają się w ozon.
Ozon może powodować chwilowe zaburzenia oddechu i bóle głowy, zwłaszcza przy naszej większej aktywności fizycznej. Wysokie stężenia O3 mogą powodować podrażnienia górnych dróg oddechowych, kaszel i napady duszności. Może doprowadzić do zapalenia płuc i zapalenia oskrzeli. Rzadziej powoduje łzawienie oczu, bóle klatki piersiowej i podrażnienie śluzówki.
Ozon działa negatywnie na rośliny. Wnika do ich wnętrza, gdzie doprowadza do spowolnienia wzrostu i zaburzeń metabolicznych. Ozon obniża odporność roślin, czyniąc je podatniejszymi na choroby i pasożyty. Według badań w bezwietrznej, upalnej pogodzie powoduje obniżenie wzrostu koniczyny o nawet 27%.
Walka ze złym ozonem polega na pozbyciu się z powietrza jego prekurosorów. Można ograniczyć emisję spalin – warto zrezygnować z dojazdu samochodem, gdy jest to niekonieczne. Zaleca się regularne wizyty w stacjach diagnostycznych, gdzie można sprawdzać emisję spalin, a przy zakupie nowego samochodu, dobrze jest wybrać ten, który spełnia normy emisji co najmniej Euro V.
PYŁY ZAWIESZONE
Zanieczyszczenie powietrza składające się z cząsteczek stałych i ciekłych, zawieszonych w powietrzu, mieszanina substancji organicznych i nieorganicznych. Pyły można podzielić na:
- TSP – całkowity pył zawieszony;
- PM10 – składa się z cząsteczek o średnicy do 10 mikrometrów, dociera do górnych dróg oddechowych, przenosi się na odległość 1000 km, zawiera m.in. metale ciężkie i węglowodory aromatyczne, sadza;
- PM2,5 – pył o średnicy cząsteczek do 2,5 mikrometra, przedostaje się do krwiobiegu, przenosi się na odległość 2500 km, zawiera m.in. jony.
POZIOM DOPUSZCZALNY PM10 – 50 µg/m3
(czas uśredniania wyników: 24 godziny)
POZIOM DOPUSZCZALNY PM2,5 – 25 µg/m3
(czas uśredniania wyników: rok kalendarzowy)
Głównym źródłem emisji pyłów jest proces spalania paliw takich jak węgiel (kamienny i brunatny), ropa naftowa czy gaz ziemny. Paliwa stałe, oprócz podstawowych składników takich jak węgiel, wodór czy tlen często zawierają również niepalne składniki mineralne, które podczas spalania tworzą żużel lub gruby pył. Innym źródłem powstawania pyłów jest przemysł budowlany, szczególnie cementowy i wapienniczy. Kolejnym źródłem zanieczyszczeń jest przemysł metalurgiczny, a dokładniej produkcja stali i jej obróbka. Pyły powstają też w koksowniach węgla oraz podczas jazdy pojazdami samochodowymi.
Wykazano, że pyły przyczyniają się do wzrostu zachorowalności i zaostrzenie chorób układu oddechowego takich jak przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), astma, zakażenie układu oddechowego czy rak płuca. Małe cząsteczki pyłu (PM2,5) przenikają do układu krwionośnego i dalej przenoszą się do całego organizmu. Zanieczyszczenia powietrza w postaci pyłu zawieszonego wpływają na wystąpienie lub pogorszenie przebiegu m. in. choroby wieńcowej, nadciśnienia tętniczego czy choroby niedokrwiennej serca. Matki narażone na zanieczyszczenia pyłem PM2,5 i WWA rodzą dzieci o niższej wadze urodzeniowej, które rozwijają się gorzej niż dzieci matek nienarażonych. Pył wpływa też na układ nerwowy, gdzie powoduje upośledzenie funkcji poznawczej, pamięci oraz inteligencji werbalnej i niewerbalnej.
Pył osadzony na liściach pochłania światło oraz zatyka aparaty szparkowe, utrudniając fotosyntezę. Dodatkowo pyły podwyższają pH gleby, zanieczyszczają wody powierzchniowe i podziemne.
Jeśli jest to możliwe, przejdźmy na ogrzewanie sieci miejskiej lub gazowe. Używajmy paliwa węglowego dobrej i sprawdzonej jakości i nie spalajmy śmieci i odpadów zielonych, ograniczajmy zużycie ciepła. Korzystajmy z komunikacji zbiorowej lub roweru tak często, jak tylko jest to możliwe.
Źródła emisji TSP (2014r.)
TLENKI AZOTU
Jednymi z najgroźniejszych składników zanieczyszczeń powietrza są właśnie tlenki azotu. Uważa się je za dziesięciokrotnie bardziej szkodliwe niż tlenek węgla (czad) i czterokrotnie od dwutlenku siarki. Wśród tych związków istotne znaczenie mają jedynie tlenek azotu (NO) i dwutlenek azotu (NO2). Ten pierwszy jest bezbarwnym i bezzapachowym gazem, mniej toksyczny od dwutlenku azotu, ale w powietrzu szybko się w niego przemienia. Dwutlenek azotu jest czerwonobrunatnym gazem i to on nadaje barwę smogowi. Jest silnie toksyczny, ma ostry, duszący zapach. W przeciwieństwie do tlenku azotu dobrze rozpuszcza się w wodzie, tworząc kwasy. Dwutlenek azotu pochłania światło i wchodzi w złożone reakcje chemiczne, czym przyczynia się do powstania smogu fotochemicznego. Stężenie tlenków azotu jest największe przy ruchliwych ulicach.
POZIOM DOPUSZCZALNY NO2: 200µg/m3
(czas uśredniania wyników: 1 godzina)
POZIOM DOPUSZCZALNY NOx: 30µg/m3
(czas uśredniania wyników: rok kalendarzowy)
Tlenki azotu powstają podczas spalania paliw, w wyniku których otrzymuje się energię cieplną (energetyka przemysłowa) oraz podczas spalania w silnikach spalinowych (środki transportu), są też produktami reakcji chemicznych (przemysł chemiczny), np. produkcji kwasu azotowego czy nawozów sztucznych. Taki zakład azotowy znajduje się w Chorzowie. Naturalnie tlenki azotu powstają podczas wyładowań elektrycznych czy wybuchów wulkanów.
Tlenki azotu wchłaniają się w 60% w drogach oddechowych, gdzie tworzą kwasy. W dolnych drogach oddechowych uszkadzają tkankę płucną. Przewlekłe narażenie na tlenki azotu powoduje zaburzenia czynnościowe układu oddechowego, a w konsekwencji pogorszenie wydolności oddechowej. Często występuje duszność wysiłkowa, rzadziej świsty i kaszel z ropną wydzieliną. Tlenki azotu mogą spowodować pogłębienie występujących chorób płuc, zwiększają podatność na choroby układu oddechowego i przyczyniają się do powstania przewlekłej obturacyjnej choroby płuc oraz astmy, działają drażniąco na oczy, zmniejszają zdolność krwi do przenoszenia tlenu. Mogą być przyczyną chorób nowotworowych.
Tlenki azotu są poważnym zagrożeniem dla organizmów żywych. U roślin niszczą ciałka zieleni, powodują opadanie liści, a nawet śmierć rośliny. Tlenki azotu w powietrzu tworzą kwas azotowy, który jest przyczyną kwaśnych opadów. Oprócz tego związki te przyczyniają się do powstania dziury ozonowej, a podtlenek azotu, który występuje w powietrzu w śladowych ilościach, jest jednym z gazów cieplarnianych.
Jeśli tylko jest to możliwe, korzystajmy z komunikacji zbiorowej lub roweru. Jeżeli posiadany samochód, regularnie odwiedzajmy stacje diagnostyczne w celu sprawdzenia poziomu emisji NOx swojego samochodu. Przy zakupie samochodu wybierzmy ten, który spełnia normy emisji co najmniej Euro V.
Źródła emisji tlenków azotu (2014r.)
TLENKI WĘGLA
Wśród tlenków węgla wyróżniamy tlenek węgla (CO), nazwany potocznie czadem oraz dwutlenek węgla (CO2). Oba te związki są bezbarwnymi i bezwonnymi gazami. Tlenek węgla jest palny i ma własności toksyczne. Dwutlenek węgla to gaz niepalny, produkt spalania i oddychania.
W 2015r. w powiecie gliwickim emisja dwutlenku węgla wyniosła 109,3 tys. ton i stanowiła 78,7% ogólnej emisji zanieczyszczeń gazowych.
POZIOM DOPUSZCZALNY CO: 10 000 µg/m3
(czas uśredniania wyników: osiem godzin)
Tlenki węgla powstają w wyniku spalania paliw takich jak węgiel czy ropa naftowa, dlatego zatruwają środowiska przemysłu energetycznego, hutniczego i chemicznego, występują też w spalinach samochodowych. Tlenek węgla jest produktem spalania w niewystarczającej ilości tlenu. Tlenki węgla powstają również w sposób naturalny podczas pożarów lasów czy procesów gnilnych.
Tlenek węgla jest silną trucizną. Wiąże się z hemoglobiną, przez co nie może transportować tlenu, w wyniku czego dochodzi do niedotlenienia tkanek, a w konsekwencji nawet do śmierci. Objawy zatrucia czadem to bóle i zawroty głowy, ogólne zmęczenie, duszność, trudności z oddychaniem, przyspieszony, nieregularny oddech, senność, nudności. Dwutlenek węgla w wysokich stężeniach także jest toksyczny i może spowodować śmierć poprzez kombinację niedotlenienia oraz kwasicy oddechowej. Należy jednak pamiętać, że stężenia obu tych gazów w powietrzu nie zagraża życiu.
Wzrost stężenia CO2 jest korzystny dla roślin, ale tylko lokalnie i krótkoterminowo, w dłuższej perspektywie wzrośnie powierzchnia obszarów suchych i pustynnych. Dwutlenek węgla jest jednym z gazów cieplarnianych i powoduje efekt cieplarniany – zwiększenie temperatury planety. Efekt cieplarniany powoduje m.in. zmiany klimatu czy podnoszenie poziomu wód.
Nie palmy śmieci i odpadów zielonych. Jeżeli jest to możliwe, przejdźmy na ogrzewanie sieci miejskiej lub gazowe. Używajmy paliwa węglowego sprawdzonej i dobrej jakości. Korzystajmy z komunikacji miejskiej lub roweru, kiedy tylko mogą zastąpić jazdę samochodem.